Markaziy Osiyo energetikasida yangi ufqlar: mikro gidroenergetikaning yuksalishi
Global energetika landshafti barqarorlik tomon siljishini tezlashtirar ekan, Markaziy Osiyoda O‘zbekiston va Qirg‘iziston energetika rivojlanishining yangi chorrahasida turibdi. Iqtisodiyotning izchil o‘sishi bilan O‘zbekistonda sanoat ko‘lami kengayib, shahar qurilishi jadal sur’atlar bilan amalga oshirilmoqda, aholi turmush darajasi muttasil yuksalmoqda. Ushbu ijobiy o'zgarishlar ortida energiyaga bo'lgan talabning doimiy o'sib borishi yotadi. Xalqaro energetika agentligi (IEA) hisobotiga ko'ra, O'zbekistonning energiyaga bo'lgan talabi so'nggi o'n yil ichida qariyb 40 foizga o'sgan va 2030 yilga borib bu ko'rsatkich 50 foizga oshishi kutilmoqda. Qirg'iziston ham energiyaga bo'lgan talab tez o'sib borayotgan qish oylarida, elektr ta'minoti taqchilligi kuchayib borayotgan va energiya taqchilligi uning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishini cheklab qo'yadigan to'siq bo'lib qolmoqda.
An'anaviy energiya manbalari bu ortib borayotgan talablarni qondirishga intilayotgani sababli, ko'plab muammolar aniq bo'lib bormoqda. O'zbekiston ma'lum tabiiy gaz resurslariga ega bo'lsa-da, uzoq vaqt davomida qazib olinadigan yoqilg'iga tayanib, resurslarning tugashi va atrof-muhitning jiddiy ifloslanishi xavfiga duch kelgan. Energiya tarkibida gidroenergetikaning katta ulushiga ega Qirg'iziston past samaradorlik bilan infratuzilmaning eskirishi muammosiga duch kelmoqda va bu o'sib borayotgan elektr energiyasiga bo'lgan talabni qondirishni qiyinlashtiradi. Bunday sharoitda mikro gidroenergetika (Mikro gidroenergetika) har ikki mamlakatda ham toza va barqaror energiya yechimi sifatida jimgina paydo bo'ldi, bu salohiyatni e'tibordan chetda qoldirmaslik kerak.
O'zbekiston: mikrogidroenergetika uchun foydalanilmagan er
(1) Energiya holati tahlili
O‘zbekistonning energetika tuzilmasi uzoq vaqtdan beri o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lib, tabiiy gaz energiya ta’minotining 86 foizini tashkil qiladi. Yagona energiya manbasiga boʻlgan bunday jiddiy bogʻliqlik mamlakatning energetika xavfsizligini xavf ostiga qoʻyadi. Agar xalqaro tabiiy gaz bozorlari o'zgarib tursa yoki mahalliy gaz qazib olishda muammolar yuzaga kelsa, O'zbekistonning energiya ta'minoti jiddiy zarar ko'radi. Bundan tashqari, qazib olinadigan yoqilg'idan keng foydalanish atrof-muhitning sezilarli darajada ifloslanishiga olib keldi, karbonat angidrid chiqindilari doimiy ravishda o'sib bormoqda va mahalliy ekotizimga katta bosim keltirib chiqarmoqda.
Barqaror rivojlanishga global e’tibor kuchaygani sari O‘zbekiston energetika sohasiga o‘tishning dolzarbligini tan oldi. Mamlakatda 2030 yilga borib elektr energiyasining umumiy ishlab chiqarishida qayta tiklanadigan energiya ulushini 54 foizga oshirish maqsadi koʻzlangan energetikani rivojlantirish boʻyicha qator strategiyalar ishlab chiqilgan. Bu maqsad mikro gidroenergetika va boshqa qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirish uchun keng maydon beradi.
(2) Mikro gidroenergetika salohiyatini o'rganish
Oʻzbekiston suv resurslariga boy boʻlib, asosan Amudaryo va Sirdaryo havzalarida toʻplangan. Rasmiy ma'lumotlarga ko'ra, mamlakatning potentsial gidroenergetika quvvati taxminan 22 milliard kVt/soatni tashkil etadi, ammo hozirda foydalanish darajasi atigi 15 foizni tashkil etadi. Bu kichik gidroenergetikani rivojlantirish uchun ulkan salohiyat mavjudligini anglatadi. Ba'zi tog'li hududlarda, masalan, Pomir platosi va Tyan-Shan tog'larining bir qismi, tik erlar va katta daryolarning quyilishi ularni mikro GESlarni qurish uchun ideal qiladi. Bu hududlarda tez oqadigan daryolar mavjud bo‘lib, ular kichik gidroenergetika tizimlari uchun barqaror energiya manbai hisoblanadi.
Nukus viloyatida oʻrnatilgan quvvati 480 MVt boʻlgan yirik gidroelektr stansiyasi mavjud boʻlib, u mahalliy iqtisodiyotni rivojlantirish uchun muhim energiya taʼminotini taʼminlaydi. O‘zbekistonda yirik GESlar bilan bir qatorda kichik GESlar qurish bo‘yicha ham faol izlanishlar olib borilmoqda. Chekka hududlarda ham bir qancha kichik GESlar qurilib, foydalanishga topshirildi, bu esa mahalliy aholini barqaror elektr energiyasi bilan ta’minlash, turmush darajasini yaxshilash imkonini bermoqda. Ushbu kichik GESlar nafaqat mahalliy suv resurslaridan to'liq foydalanish, balki an'anaviy energiya manbalariga bo'lgan qaramlikni ham kamaytiradi, uglerod chiqindilarini kamaytiradi.
(3) Davlat yordami
Qayta tiklanadigan energetikani rivojlantirishga ko‘maklashish maqsadida O‘zbekiston hukumati bir qator siyosiy chora-tadbirlarni amalga oshirdi. Subsidiyalar nuqtai nazaridan, hukumat kichik gidroenergetika loyihalariga sarmoya kiritayotgan kompaniyalarga investitsiya xarajatlarini kamaytirish uchun moliyaviy subsidiyalar taklif qiladi. Mikro GESlar qurayotgan kompaniyalar uchun hukumat stansiyaning o'rnatilgan quvvati va elektr energiyasini ishlab chiqarish asosida subsidiyalar ajratadi, bu esa kichik gidroenergetikaga investitsiyalarni sezilarli darajada rag'batlantiradi.
Hukumat bir qator imtiyozli siyosatlarni ham amalga oshirdi. Soliqlarga kelsak, kichik gidroenergetika korxonalari o'z yuklarini engillashtirgan holda soliq imtiyozlaridan foydalanadilar. Faoliyatning dastlabki bosqichlarida ushbu kompaniyalar ma'lum muddatga soliqlardan ozod qilinishi mumkin, keyinroq esa ular pastroq soliq stavkalaridan foydalanishlari mumkin. Yerdan foydalanish nuqtai nazaridan, hukumat kichik gidroenergetika loyihalari uchun yer berishni birinchi o'ringa qo'yadi va yerdan foydalanish uchun ma'lum chegirmalar taklif qiladi. Ushbu siyosat mikro gidroenergetikani rivojlantirish uchun qulay muhit yaratadi.
(4) Muammolar va yechimlar
O‘zbekistonning ulkan salohiyati va mikro gidroenergetikani rivojlantirish bo‘yicha qulay siyosatiga qaramasdan, hali ham bir qator muammolar mavjud. Texnik tomondan, ayrim hududlarda kichik gidroenergetika texnologiyasi nisbatan eskirgan, unumdorligi past. Ba'zi eski kichik gidroelektr stantsiyalarda eskirgan uskunalar, yuqori texnik xarajatlar va barqaror elektr ishlab chiqarish mavjud. Buni hal qilish uchun O‘zbekiston xalqaro texnologiya kompaniyalari bilan hamkorlikni kuchaytirishi, elektr energiyasi ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun ilg‘or mikro gidroenergetika texnologiyalari va uskunalarini joriy qilishi mumkin. Kichik gidroenergetika sohasida ilg‘or tajribaga ega Xitoy va Germaniya kabi davlatlar bilan hamkorlik yangi texnologiya va uskunalar olib kelishi, mamlakatning kichik gidroelektr stansiyalarini yangilashi mumkin.
Moliyaviy taqchillik yana bir muhim masala. Kichik gidroenergetika loyihalarini qurish katta moliyaviy sarmoyalarni talab qiladi va O‘zbekistonda ichki moliyalashtirish kanallari nisbatan cheklangan. Mablag'larni jalb qilish uchun hukumat xalqaro investitsiyalarni rag'batlantirishi, xalqaro moliya institutlari va kompaniyalarini mikro gidroenergetika loyihalariga sarmoya kiritishga jalb qilishi mumkin. Hukumat ushbu loyihalarni moliyaviy qo'llab-quvvatlash uchun maxsus fondlar ham tashkil qilishi mumkin.
Infratuzilmaning etarli emasligi ham mikro gidroenergetika rivojlanishini cheklovchi omil hisoblanadi. Ba'zi chekka hududlarda elektr tarmog'i yetarli darajada qamrab olinmaydi, bu esa kichik gidroenergetikada ishlab chiqarilgan elektr energiyasini talab yuqori bo'lgan hududlarga uzatishni qiyinlashtiradi. Shu bois O‘zbekiston elektr tarmoqlari kabi infratuzilmani qurish va modernizatsiya qilish, elektr uzatish quvvatini oshirishga sarmoyalarni ko‘paytirishi kerak. Hukumat investitsiyalar va ijtimoiy kapitalni jalb qilish orqali elektr tarmoqlarini qurishni jadallashtirishi, mikro gidroenergetikada ishlab chiqarilgan elektr energiyasini iste'molchilarga samarali yetkazib berishni ta'minlashi mumkin.
Qirg'iziston: Mikro gidroenergetika uchun o'sayotgan bog'
(1) “Markaziy Osiyo suv minorasi” gidroenergetika zahiralari
Qirgʻiziston oʻzining noyob geografiyasi tufayli “Markaziy Osiyoning suv minorasi” sifatida tanilgan. Mamlakat hududining 93% tog'li, tez-tez yog'ingarchilik, keng tarqalgan muzliklar va daryolar uzunligi 500 000 km dan ortiq bo'lgan Qirg'izistonning o'rtacha yillik suv resurslari taxminan 51 milliard m³ ni tashkil qiladi. Bu esa mamlakatimizning nazariy gidroenergetika salohiyatini 1335 milliard kVt/soatga, texnik salohiyati 719 milliard kilovatt/soatga, iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq quvvati esa 427 milliard kilovatt/soatni tashkil etadi. MDH davlatlari orasida Qirgʻiziston gidroenergetika salohiyati boʻyicha Rossiya va Tojikistondan keyin uchinchi oʻrinda turadi.
Biroq Qirg‘izistonning hozirgi gidroenergetika resurslaridan foydalanish darajasi bor-yo‘g‘i 10 foizni tashkil etadi, bu esa uning boy gidroenergetika salohiyatidan keskin farq qiladi. Mamlakatda To‘qto‘g‘ul GESi (1976-yilda qurilgan, katta o‘rnatilgan quvvatga ega) kabi yirik GESlar barpo etilgan bo‘lsa-da, ko‘plab kichik GESlar hali rivojlanishning dastlabki bosqichida, gidroenergetika salohiyatining katta qismi foydalanilmaganligicha qolmoqda.
(2) Loyihaning borishi va yutuqlari
So‘nggi yillarda Qirg‘izistonda kichik gidroelektr stansiyalar qurilishida sezilarli yutuqlarga erishildi. “Kabar” axborot agentligi maʼlumotlariga koʻra, 2024-yilda mamlakatimizda umumiy oʻrnatilgan quvvati 48,3 MVt boʻlgan Bala-Saruu va Issiq-Ota-1 GESlari kabi kichik GESlar partiyasi foydalanishga topshirilgan. Ayni paytda mamlakatimizda jami o‘rnatilgan quvvati 121,5 MVt bo‘lgan 33 ta kichik gidroelektr stansiyasi faoliyat ko‘rsatmoqda va joriy yil oxiriga qadar yana oltita kichik GES ishga tushirilishi kutilmoqda.
Ushbu kichik GESlarning barpo etilishi mahalliy energiya ta'minoti sharoitlarini sezilarli darajada yaxshiladi. Ilgari elektr taʼminoti yetarli boʻlmagan baʼzi olis togʻli hududlarda aholi elektr energiyasidan barqaror foydalanish imkoniyatiga ega. Mahalliy aholining hayot sifati sezilarli darajada yaxshilanib, ular tunda qorong‘ulikda yashashmaydi, maishiy texnika me’yorida ishlaydi. Ayrim kichik oilaviy korxonalar ham muammosiz faoliyat yuritib, mahalliy iqtisodga kuch kirita oladi. Bundan tashqari, ushbu kichik gidroenergetika loyihalari an'anaviy energiya manbalariga bog'liqlikni kamaytiradi va uglerod chiqindilarini kamaytiradi, bu esa mahalliy atrof-muhit muhofazasiga ijobiy hissa qo'shadi.
(3) Xalqaro hamkorlikning kuchi
Qirg‘izistonda kichik gidroenergetikani rivojlantirishda xalqaro hamkorlik muhim rol o‘ynadi. Xitoy muhim hamkor sifatida Qirg‘iziston bilan kichik gidroenergetika sohasida keng ko‘lamli hamkorlik qilib kelmoqda. 2023-yilda boʻlib oʻtgan 7-Issiqkoʻl xalqaro iqtisodiy forumida Xitoy kompaniyalari konsorsiumi Qirgʻiziston bilan umumiy oʻrnatilgan quvvati 1160 MVt boʻlgan toʻrtta GESdan iborat boʻlgan va 2203-yilda ishga tushishi kutilayotgan Qozarman kaskadi GESi qurilishiga 2-3 milliard AQSh dollari miqdorida sarmoya kiritish boʻyicha shartnoma imzoladi.
Jahon banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YTTB) kabi xalqaro tashkilotlar ham Qirg‘izistonning kichik gidroenergetika loyihalarini moliyalashtirib, texnik ko‘mak ko‘rsatdi. Qirg‘iziston YeTTBga bir qancha kichik GES loyihalarini, jumladan, Yuqori Norin to‘g‘oni qurilishini taqdim etdi. YeTTB mamlakatda “yashil loyihalar”, jumladan, energetika sohasida modernizatsiya va gidroenergetika loyihalarini amalga oshirishdan manfaatdor ekanligini bildirdi. Ushbu xalqaro hamkorlik Qirg'izistonga nafaqat zarur bo'lgan mablag'ni olib keladi, loyiha qurilishidagi moliyaviy cheklovlarni yumshatadi, balki ilg'or texnologiyalar va boshqaruv tajribasini joriy qiladi, mamlakatning kichik gidroenergetika loyihalarini qurish va ekspluatatsiya darajasini oshiradi.
(4) Kelajakdagi rivojlanish rejasi
Qirg‘izistonning mo‘l-ko‘l suv resurslari va hozirgi rivojlanish tendentsiyasiga asoslanib, uning kichik gidroenergetikasi kelajakdagi rivojlanish uchun keng istiqbolga ega. Hukumat energetikani rivojlantirishning aniq maqsadlarini belgilab oldi va 2030 yilga borib milliy energetika tuzilmasida qayta tiklanadigan energiya ulushini 10 foizga yetkazishni rejalashtirmoqda. Qayta tiklanadigan energiyaning muhim qismi sifatida kichik gidroenergetika bu borada muhim o'rin egallaydi.
Kelgusida texnologiyaning uzluksiz rivojlanishi va xalqaro hamkorlikning chuqurlashishi bilan Qirg‘iziston kichik gidroenergetika resurslarini o‘zlashtirish borasidagi sa’y-harakatlarini yanada oshirishi kutilmoqda. Mamlakat bo‘ylab ko‘proq kichik GESlar quriladi, bu esa o‘sib borayotgan ichki energiya talabini qondirish bilan birga, elektr energiyasi eksportini ko‘paytirish va mamlakatning iqtisodiy qudratini oshirish imkonini beradi. Kichik gidroenergetikani rivojlantirish, shuningdek, asbob-uskunalar ishlab chiqarish, muhandislik qurilishi, elektr energiyasidan foydalanish va texnik xizmat ko'rsatish kabi tegishli tarmoqlarni rivojlantirishga yordam beradi, ko'proq bandlik imkoniyatlarini yaratadi va iqtisodiyotning diversifikatsiyalangan rivojlanishiga yordam beradi.
Bozor istiqbollari: imkoniyatlar va muammolar birgalikda mavjud
(I) Umumiy imkoniyatlar
Energiya transformatsiyasiga bo‘lgan ehtiyoj nuqtai nazaridan O‘zbekiston va Qirg‘iziston o‘zlarining energetika tuzilmalarini to‘g‘rilash bo‘yicha dolzarb vazifani qo‘ymoqda. Dunyoning iqlim o‘zgarishiga e’tibori ortib borayotgan bir paytda uglerod chiqindilarini kamaytirish va toza energiyani rivojlantirish xalqaro konsensusga aylandi. Ikki davlat mikro gidroenergetikani rivojlantirish uchun yaxshi imkoniyat yaratib, ushbu tendentsiyaga faol javob berdi. Toza va qayta tiklanadigan energiya manbai sifatida kichik gidroenergetika an'anaviy fotoalbom energiyaga qaramlikni samarali ravishda kamaytirishi va uglerod chiqindilarini kamaytirishi mumkin, bu ikki mamlakatda energiya transformatsiyasi yo'nalishiga mos keladi.
Qulay siyosat nuqtai nazaridan, ikkala hukumat ham qayta tiklanadigan energiyani rivojlantirishni qo'llab-quvvatlash uchun bir qator siyosatlarni joriy qildi. O‘zbekiston qayta tiklanadigan energetikani rivojlantirish bo‘yicha aniq maqsadlarni belgilab, 2030-yilga borib, qayta tiklanadigan energiyaning umumiy energiya ishlab chiqarishdagi ulushini 54 foizga yetkazishni, kichik gidroenergetika loyihalarini subsidiyalar va imtiyozli siyosat bilan ta’minlashni rejalashtirmoqda. Qirgʻiziston ham qayta tiklanadigan energetikani rivojlantirishni oʻzining milliy strategiyasiga kiritib, 2030-yilga borib milliy energetika tuzilmasida qayta tiklanuvchi energiya ulushini 10 foizga yetkazishni rejalashtirmoqda, kichik gidroenergetika loyihalarini qurishni kuchli qoʻllab-quvvatladi, xalqaro hamkorlikni faol rivojlantirdi va kichik gidroenergetikani rivojlantirish uchun qulay siyosiy muhit yaratdi.
Texnologik taraqqiyot ikki mamlakatda kichik gidroenergetikani rivojlantirishga ham kuchli yordam berdi. Ilm-fan va texnologiyaning uzluksiz rivojlanishi bilan kichik gidroenergetika texnologiyasi tobora etuklashdi, energiya ishlab chiqarish samaradorligi doimiy ravishda yaxshilandi va uskunalar narxi asta-sekin kamaydi. Ilg'or turbinalar dizayni va aqlli boshqaruv tizimlari kabi yangi texnologiyalarni qo'llash kichik gidroenergetika loyihalarini qurish va ulardan foydalanishni yanada samarali va qulay qildi. Ushbu texnologik yutuqlar kichik gidroenergetika loyihalarining investitsiya xavfini kamaytirdi, loyihalarning iqtisodiy foydasini oshirdi va kichik gidroenergetika loyihalarida ishtirok etish uchun ko'proq investorlarni jalb qildi.
(II) Noyob muammolarni tahlil qilish
O‘zbekiston kichik gidroenergetikani rivojlantirishda texnologiya, kapital va infratuzilma muammolariga duch kelmoqda. Ayrim hududlarda kichik gidroenergetika texnologiyasi nisbatan qoloq va past energiya ishlab chiqarish samaradorligiga ega, ilg'or texnologiya va uskunalarni joriy etishni talab qiladi. Kichik gidroenergetika loyihalarini qurish katta hajmdagi kapital qo‘yilmalarni talab qiladi, shu bilan birga O‘zbekistonning ichki moliyalashtirish kanallari nisbatan cheklangan, kapital tanqisligi esa loyihalarni ilgari surishni cheklab qo‘ygan. Ayrim chekka hududlarda elektr tarmoqlari yetarli darajada qoplanmagan, kichik gidroenergetikada ishlab chiqarilgan elektr energiyasini talab qilinadigan hududlarga yetkazish qiyin. Infratuzilmaning nomukammalligi kichik gidroenergetikani rivojlantirish uchun to‘siq bo‘lib qoldi.
Qirgʻiziston suv resurslariga boy boʻlsa-da, oʻziga xos muammolarga ham duch kelmoqda. Mamlakatning murakkab relyefi, koʻplab togʻlar, transportning noqulayligi kichik gidroenergetika loyihalarini qurish va texnikalarni tashishda katta qiyinchiliklarni keltirib chiqardi. Siyosiy beqarorlik kichik gidroenergetika loyihalari taraqqiyotiga ham ta'sir ko'rsatishi mumkin va loyihalarni sarmoyalash va ishlatishda ma'lum xavflar mavjud. Qirgʻiziston iqtisodiyoti nisbatan qoloq boʻlib, ichki bozorda kichik gidroenergetika uskunalari va xizmatlarini xarid qilish qobiliyati cheklangan, bu esa maʼlum darajada kichik gidroenergetika sanoatining rivojlanish koʻlamini cheklaydi.
Korxonalarning muvaffaqiyat sari yo'li: strategiyalar va takliflar
(I) Mahalliylashtirilgan operatsiya
O'zbekiston va Qirg'izistonda kichik gidroenergetika bozorini rivojlantirishda korxonalar uchun mahalliylashtirilgan faoliyat juda muhimdir. Korxonalar mahalliy madaniyatni chuqur tushunishlari va mahalliy urf-odatlar, diniy e'tiqodlar va biznes odob-axloq qoidalarini hurmat qilishlari kerak. O‘zbekistonda musulmon madaniyati hukmron. Loyihani amalga oshirish jarayonida korxonalar madaniy farqlar tufayli tushunmovchiliklarni oldini olish uchun Ramazon kabi maxsus davrlarda ish tartibiga e'tibor berishlari kerak.
Mahalliy jamoani tashkil etish mahalliylashtirilgan faoliyatga erishishning kalitidir. Mahalliy xodimlar mahalliy bozor muhitini, qonunlar va qoidalarni, shaxslararo munosabatlarni yaxshi bilishadi va mahalliy hukumatlar, korxonalar va odamlar bilan yaxshiroq muloqot qilishlari va hamkorlik qilishlari mumkin. Mahalliy texnik xodimlar, menejerlar va marketing xodimlari diversifikatsiyalangan jamoani shakllantirish uchun yollanishi mumkin. Mahalliy korxonalar bilan hamkorlik qilish ham bozorni ochishning samarali usuli hisoblanadi. Mahalliy korxonalar mahalliy hududda boy resurslarga va aloqalarga ega. Ular bilan hamkorlik bozorga kirish chegarasini pasaytirishi va loyiha muvaffaqiyatini oshirishi mumkin. Kichik gidroenergetika loyihalarini amalga oshirish uchun mahalliy qurilish kompaniyalari bilan hamkorlik qilish va elektr energiyasini sotish bo'yicha mahalliy elektr kompaniyalari bilan hamkorlik qilish mumkin.
(II) Texnologik innovatsiyalar va moslashuv
Mahalliy dolzarb ehtiyojlarga ko'ra, tegishli kichik gidroenergetika texnologiyalarini tadqiq qilish va ishlab chiqish va qo'llash korxonalarning bozorda o'z o'rnini topishi uchun kalit hisoblanadi. Oʻzbekiston va Qirgʻizistonning ayrim hududlarida murakkab relef va daryo sharoiti oʻzgarib turadi. Korxonalar murakkab relef va suv oqimi sharoitlariga mos keladigan kichik gidroenergetika uskunalarini ishlab chiqishlari kerak. Tog'li daryolarda katta tomchi va turbulent suv oqimining xususiyatlarini hisobga olgan holda, energiya ishlab chiqarish samaradorligi va barqarorligini oshirish uchun yuqori samarali turbinalar va barqaror energiya ishlab chiqarish uskunalari ishlab chiqilmoqda.
Korxonalar, shuningdek, texnologik innovatsiyalar va modernizatsiyaga e'tibor qaratishlari kerak. Ilm-fan va texnologiyaning uzluksiz rivojlanishi bilan kichik gidroenergetika texnologiyasi ham doimiy ravishda takomillashtirilmoqda. Korxonalar kichik gidroenergetika loyihalarini ekspluatatsiya qilish va boshqarish darajasini oshirish uchun aqlli boshqaruv tizimlari va masofaviy monitoring texnologiyalari kabi ilg'or texnologiyalar va tushunchalarni faol joriy etishlari kerak. Intellektual boshqaruv tizimlari orqali kichik gidroenergetika uskunalarini real vaqt rejimida monitoring qilish va masofadan boshqarishga erishish, uskunaning nosozliklarini o'z vaqtida aniqlash va bartaraf etish, uskunaning ishlash samaradorligi va ishonchliligini oshirish mumkin.
(III) Risklarni boshqarish strategiyalari
O‘zbekiston va Qirg‘izistonda kichik gidroenergetika loyihalarini amalga oshirishda korxonalar siyosat, bozor, ekologik va boshqa xavf-xatarlarni har tomonlama baholash va samarali javob berishlari kerak. Siyosat xatarlari nuqtai nazaridan, ikki davlatning siyosati vaqt o'tishi bilan o'zgarishi mumkin. Korxonalar mahalliy siyosat tendentsiyalariga jiddiy e'tibor qaratishlari va loyiha strategiyalarini o'z vaqtida tuzatishlari kerak. Mahalliy hukumatning kichik gidroenergetika loyihalarini subsidiyalash siyosati o'zgargan taqdirda, korxonalar oldindan tayyorgarlik ko'rishlari va boshqa mablag' manbalarini topishlari yoki loyiha xarajatlarini kamaytirishlari kerak.
Bozor tavakkalchiligi ham korxonalar e'tibor berishi kerak bo'lgan e'tibordir. Bozor talabining o'zgarishi va raqobatchilarning strategik tuzatishlari kompaniyaning loyihalariga ta'sir qilishi mumkin. Korxonalar bozorni o'rganishni kuchaytirishi, bozor talabi va raqobatchilarning holatini tushunishi va oqilona bozor strategiyasini ishlab chiqishi kerak. Bozorni o'rganish orqali mahalliy aholi va korxonalarning elektr energiyasiga bo'lgan talabini, shuningdek, raqobatchilarning mahsulot va xizmatlarining afzalliklarini tushunib oling, shunda ko'proq raqobatbardosh bozor strategiyalarini shakllantiring.
Ekologik xavflarni ham e'tiborsiz qoldirmaslik kerak. Kichik gidroenergetika loyihalarini qurish va ulardan foydalanish mahalliy ekologik muhitga ma'lum darajada ta'sir ko'rsatishi mumkin, masalan, daryolar ekotizimlarining o'zgarishi va yer resurslarining ishg'ol etilishi. Korxonalar loyihani amalga oshirishdan oldin atrof-muhitni har tomonlama baholash va loyihaning barqaror rivojlanishini ta'minlash uchun tegishli atrof-muhitni muhofaza qilish choralarini ishlab chiqishlari kerak. Loyihani qurish jarayonida er resurslariga etkazilgan zararni kamaytirish uchun tuproq va suvni saqlash bo'yicha samarali choralar ko'rish; loyihani amalga oshirish jarayonida ekologik muvozanat buzilmasligini ta'minlash uchun daryo ekotizimlarining monitoringi va muhofazasini kuchaytirish.
Xulosa: Mikro gidroenergetika Markaziy Osiyo kelajagini yoritadi
Mikro gidroenergetika O‘zbekiston va Qirg‘iziston energetika maydonida misli ko‘rilmagan hayotiylik va salohiyatni namoyon etmoqda. Har ikki davlat taraqqiyot yo‘lida o‘ziga xos muammolarga duch kelsa-da, kuchli siyosat yordami, mo‘l suv resurslari va uzluksiz texnologik taraqqiyot kichik gidroenergetikani rivojlantirish uchun mustahkam zamin yaratdi. Kichik gidroenergetika loyihalarini bosqichma-bosqich rivojlantirish bilan ikki mamlakatning energetika tuzilmasini optimallashtirish davom etadi, an'anaviy qazilma energiyaga bog'liqlik yanada kamayadi va uglerod chiqindilari sezilarli darajada kamayadi, bu global iqlim o'zgarishiga javob berish uchun katta ahamiyatga ega.
Kichik gidroenergetikaning rivojlanishi ham ikki mamlakat iqtisodiy rivojlanishiga yangi turtki beradi. O‘zbekistonda kichik gidroenergetika loyihalari qurilishi turdosh tarmoqlarni rivojlantirishga va iqtisodiyotni diversifikatsiya qilishga yordam beradi. Qirg'izistonda kichik gidroenergetika nafaqat ichki energiya ehtiyojlarini qondirishi, balki yangi iqtisodiy o'sish nuqtasiga aylanishi va elektr energiyasi eksporti orqali milliy daromadni oshirishi mumkin. O‘ylaymanki, yaqin kelajakda Mikro gidroenergetika O‘zbekiston va Qirg‘izistonning energetika taraqqiyot yo‘lini yorituvchi mayoqqa aylanadi va ikki davlatning barqaror rivojlanishiga katta hissa qo‘shadi.
Xabar vaqti: 2025-yil 10-fevral
