1. Pêşgotin Hêza hîdroenerjiyê demek dirêj e ku beşek girîng a peyzaja enerjiyê li Balkanan e. Bi çavkaniyên xwe yên avê yên zêde, herêm xwedî potansiyel e ku hêza hîdroenerjiyê ji bo hilberîna enerjiya domdar bikar bîne. Lêbelê, pêşkeftin û xebitandina hîdroenerjiyê li Balkanan ji hêla tevliheviyek faktoran ve tê bandor kirin, di nav de aliyên erdnîgarî, jîngehî, aborî û siyasî. Armanca vê gotarê ew e ku nihêrînek berfireh a rewşa heyî ya hîdroenerjiyê li Balkanan, perspektîfên wê yên ji bo pêşerojê, û astengiyên ku dikarin pêşveçûna wê ya bêtir asteng bikin peyda bike. 2. Rewşa Niha ya Hîdroenerjiyê li Balkanan 2.1 Sazkirinên Hîdroenerjiyê yên Heyî Li Balkanan hejmareke girîng ji santralên hîdroelektrîkê yên dixebitin hene. Li gorî [daneyên herî dawî yên berdest], li seranserê herêmê hejmareke girîng ji kapasîteya hîdroelektrîkê hatiye sazkirin. Mînakî, welatên mîna Albanya ji bo hilberîna elektrîkê hema hema bi tevahî xwe dispêrin hîdroenerjiyê. Bi rastî, hîdroenerjî nêzîkî %100 beşdarî dabînkirina elektrîkê ya Albanyayê dibe, ku rola wê ya girîng di tevliheviya enerjiyê ya welêt de nîşan dide. Welatên din ên li Balkanan, wek Bosna û Herzegovîna, Kroatya, Montenegro, Serbistan û Makedonyaya Bakur, jî di hilberîna enerjiya xwe de xwedî pareke girîng a hîdroenerjiyê ne. Li Bosna û Herzegovînayê, hîdroenerjî bi qasî sêyeka yekê ji hilberîna tevahî ya elektrîkê pêk tîne, lê li Montenegroyê ew nêzîkî %50, li Sirbîstanê nêzîkî %28 û li Makedonyaya Bakur jî nêzîkî %25 e. Ev santralên hîdroelektrîkê ji hêla mezinahî û kapasîteyê ve diguherin. Projeyên hîdroelektrîkê yên mezin hene ku bi dehan salan di xebitandinê de ne, pir caran di serdema sosyalîst a Yugoslavyaya berê de hatine çêkirin. Van santralan xwedî kapasîteyên sazkirî yên nisbeten bilind in û di dabînkirina daxwaza elektrîkê ya barê bingehîn de roleke sereke dilîzin. Wekî din, di salên dawî de, di hejmara santralên hîdroelektrîkê yên piçûk (SHP) de zêdebûnek çêbûye, nemaze yên ku kapasîteya wan a sazkirî ji 10 megawat (MW) kêmtir e. Bi rastî, ji [sala daneyan] ve, %92ê projeyên hîdroelektrîkê yên plankirî li Balkanan piçûk bûn, her çend gelek ji van projeyên piçûk ên plankirî hîn nehatine pêkanîn. 2.2 Projeyên Hîdroenerjiyê yên Di bin Avakirinê de Tevî binesaziya hîdroenerjiyê ya heyî, hîn jî gelek projeyên hîdroenerjiyê li Balkanan di bin avakirinê de ne. Li gorî [daneyên dawî], dora [X] projeyên hîdroenerjiyê di qonaxa avakirinê de ne. Armanca van projeyên berdewam ew e ku kapasîteya hîdroenerjiyê li herêmê bêtir zêde bikin. Mînakî, li Albanyayê, çend projeyên hîdroenerjiyê yên nû têne çêkirin da ku xweseriya enerjiyê ya welêt zêde bikin û potansiyel elektirîka zêde îxrac bikin. Lêbelê, avakirina van projeyan bê zehmetî nameşe. Hin ji projeyan ji ber faktorên cûrbecûr ên wekî pêvajoyên destûrdayînê yên tevlihev, fikarên jîngehê yên ku ji hêla civakên herêmî û rêxistinên jîngehê ve têne raber kirin, û astengiyên darayî, bi derengketinê re rû bi rû dimînin. Mînakî, di hin rewşan de, pêşdebirên projeyan ji bo dabînkirina fînansmana têr ji bo avakirina santralên hîdroelektrîkê yên mezin têdikoşin, nemaze di rewşa aborî ya heyî de ku gihîştina sermayeyê dikare dijwar be. 2.3 Projeyên Hîdroenerjiyê li Herêmên Parastî Aliyek nîgeran a pêşveçûna hîdroenerjiyê li Balkanan, hejmara zêde ya projeyên ku di nav deverên parastî de hatine plankirin an jî di bin avakirinê de ne. Nêzîkî %50ê hemû projeyên hîdroenerjiyê (hem yên plankirî û hem jî yên di bin avakirinê de) di nav deverên parastî yên heyî an jî yên plankirî de ne. Ev jî deverên wekî parkên neteweyî û deverên Natura 2000 dihewîne. Mînakî, li Bosna û Herzegovînayê, Çemê Neretva, ku di nav deverên parastî re derbas dibe, ji ber hejmareke mezin ji projeyên hîdroenerjiyê yên piçûk û mezin di bin gefê de ye. Ev proje ji bo ekosîstem û biyolojîkên bêhempa yên ku ev deverên parastî ji bo parastina wan hatine çêkirin xetereyek girîng çêdikin. Hebûna projeyên hîdroenerjiyê li deverên parastî bûye sedema nîqaşên dijwar di navbera alîgirên pêşkeftina enerjiyê û parêzvanên jîngehê de. Her çend hîdroenerjî wekî çavkaniyek enerjiya nûjenkirî were hesibandin jî, avakirin û xebitandina bendav û santralên elektrîkê li deverên ekolojîk ên hesas dikare bandorên neyînî li ser ekosîstemên çeman, nifûsa masiyan û jîngehên jiyana kovî bike. 3. Perspektîfên Hîdroenerjiyê li Balkanan 3.1 Armancên Veguhestina Enerjiyê û Avhewayê Hewldana gerdûnî ya ji bo veguherîna enerjiyê û pêwîstiya bi pêkanîna armancên avhewayê ji bo hîdroenerjiyê li Balkanan derfetên girîng pêşkêş dikin. Ji ber ku welatên herêmê hewl didin ku emîsyonên gazên serayê kêm bikin û ber bi çavkaniyên enerjiya nûjenkirî ve biçin, hîdroenerjî dikare roleke girîng bilîze. Hîdroenerjî çavkaniyeke enerjiyê ya nûjenkirî ye û li gorî sotemeniyên fosîl kêm karbon heye. Bi zêdekirina para hîdroenerjiyê di tevlîheviya enerjiyê de, welatên Balkanan dikarin beşdarî pabendbûnên xwe yên neteweyî û navneteweyî yên derbarê avhewayê de bibin. Bo nimûne, destpêşxeriyên Peymana Kesk a Yekîtiya Ewropayê dewletên endam û welatên cîran teşwîq dikin ku veguherîna ber bi aboriyeke kêm-karbon bilezînin. Balkanan, wekî herêmeke cîranê YE, dikare polîtîkayên xwe yên enerjiyê bi van armancan re li hev bike û veberhênanê di pêşxistina hîdroenerjiyê de bikişîne. Ev yek dikare bibe sedema modernîzekirina hîdroenerjiyên heyî, baştirkirina karîgerî û performansa wan a jîngehê. 3.2 Pêşketinên Teknolojîk Pêşketinên di teknolojiya hîdroenerjiyê de ji bo Balkanan perspektîfên geşbîn pêşkêş dikin. Teknolojiyên nû têne pêşxistin da ku karîgeriya santralên hîdroenerjiyê baştir bikin, bandora wan a li ser jîngehê kêm bikin û pêşxistina projeyên hîdroenerjiyê yên piçûktir û nenavendîtir gengaz bikin. Mînakî, pêşxistina sêwiranên turbînên ku ji bo masiyan dostane ne, dikare bibe alîkar ku bandorên neyînî yên santralên hîdroenerjiyê li ser nifûsa masiyan kêm bike, û rê bide formeke domdartir a pêşxistina hîdroenerjiyê. Herwiha, teknolojiya hîdroenerjiya pompekirî-depokirî xwedî potansiyel e ku roleke girîng li Balkanan bilîze. Santralên pompekirî-depokirî dikarin di demên daxwaza elektrîkê ya kêm de enerjiyê hilînin (bi pompkirina avê ji rezervuarek nizm ber bi rezervuarek bilindtir) û di dema daxwaza herî zêde de wê berdin. Ev dikare bibe alîkar ku xwezaya navber a çavkaniyên din ên enerjiyê yên nûjenkirî yên wekî enerjiya rojê û bayê, ku ew jî li herêmê her ku diçe zêde dibin, hevseng bike. Bi mezinbûna tê payîn a sazkirinên enerjiya rojê û bayê li Balkanan, hîdroenerjiya pompekirî-depokirî dikare aramiya û pêbaweriya tora elektrîkê zêde bike. 3.3 Yekbûna Bazara Enerjiyê ya Herêmî Entegrasyona bazarên enerjiyê yên Balkanan bi bazara enerjiyê ya berfirehtir a Ewropî re derfetên ji bo pêşxistina hîdroenerjiyê pêşkêş dike. Her ku bazarên enerjiyê yên herêmê bêtir bi hev ve girêdayî dibin, potansiyeleke mezintir ji bo hinardekirina elektrîka ku ji hêla hîdroenerjiyê ve tê hilberandin heye. Mînakî, di demên ku ava zêde heye û hilberîna hîdroenerjiyê ya zêde heye de, welatên Balkanan dikarin elektrîkê hinardeyî welatên cîran bikin, bi vî rengî dahata xwe zêde bikin û beşdarî ewlehiya enerjiya herêmî bibin. Herwiha, yekbûna bazara enerjiyê ya herêmî dikare bibe sedema parvekirina baştirîn pratîkan di pêşxistin, xebitandin û rêveberiya hîdroenerjiyê de. Ew dikare veberhênana biyanî di projeyên hîdroenerjiyê de jî bikişîne, ji ber ku veberhênerên navneteweyî potansiyela vegerê di bazarek enerjiyê ya yekgirtîtir û aramtir de dibînin. 4. Astengiyên li pêşiya Pêşxistina Hîdroenerjiyê li Balkanan 4.1 Guherîna Avhewayê Guherîna avhewayê astengiyeke girîng e ji bo pêşveçûna hîdroenerjiyê li Balkanan. Herêm ji niha ve bandorên guherîna avhewayê dijî, di nav de ziwabûnên pir caran û dijwartir, guhertinên di şêwazên barînê de, û bilindbûna germahiyê. Ev guhertin rasterast bandorê li ser hebûna çavkaniyên avê dikin, ku ji bo hilberîna hîdroenerjiyê girîng in. Di salên dawî de, welatên wekî Albanya, Makedonyaya Bakur û Sirbistanê bi ziwabûnên giran re rû bi rû mane ku bûne sedema kêmbûna asta avê di çem û bendavan de, û ev yek jî santralên hîdroelektrîkê neçar kiriye ku hilberîna xwe ya elektrîkê kêm bikin. Her ku guherîna avhewayê pêşve diçe, tê payîn ku ev şert û mercên ziwabûnê pirtir û dijwartir bibin, û gefê li ser karîgeriya demdirêj a projeyên hîdroelektrîkê yên li herêmê çêbike. Wekî din, guhertinên di şêwazên barînê de dikarin bibin sedema herikîna çeman a neasayîtir, û plansazkirin û xebitandina santralên hîdroelektrîkê bi bandor dijwar bike. 4.2 Nîgeraniyên Jîngehê Bandorên jîngehê yên pêşxistina hîdroenerjiyê li Balkanan bûne fikareke mezin. Avakirina bendav û santralên elektrîkê dikare zirarên girîng bide ekosîstemên çeman. Bendav dikarin herikîna xwezayî ya çeman têk bibin, veguhestina sedîmentan biguherînin, û nifûsa masiyan îzole bikin, ku bibe sedema kêmbûna biyolojîk cihêrengiyê. Wekî din, lehiya deverên mezin ên erdê ji bo çêkirina bendavan dikare jîngehên jiyana kovî wêran bike û civakên herêmî ji cih û warên xwe bike. Hejmara zêde ya projeyên hîdroenerjiyê li deverên parastî ji aliyê rêxistinên jîngehê ve bi taybetî rexne lê hatiye kirin. Ev proje pir caran wekî binpêkirina armancên parastinê yên deverên parastî têne dîtin. Di encamê de, li hin deverên Balkanan nerazîbûna raya giştî ya li hember projeyên hîdroenerjiyê zêde bûye, ku ev dikare bibe sedema derengketin an jî betalkirina projeyan. Mînakî, li Albanyayê, projeyên hîdroenerjiyê yên pêşniyarkirî li Çemê Vjosa, ku ji bo bibe parka neteweyî ya çemê kovî ya yekem a Ewropayê hatibû destnîşankirin, ji aliyê jîngehparêz û civakên herêmî ve rastî nerazîbûneke girîng hatin. 4.3 Astengiyên Darayî û Teknîkî Pêşxistina hîdroenerjiyê veberhênana darayî ya girîng hewce dike, ku ev dikare li Balkanan bibe astengiyeke mezin. Bi taybetî, avakirina hîdroenerjiyên mezin ji bo pêşxistina binesaziyê, kirîna alavan û plansaziya projeyan lêçûnên pêşîn ên bilind dihewîne. Gelek welatên Balkanan, ku dibe ku jixwe bi pirsgirêkên aborî re rû bi rû bimînin, ji bo dabînkirina fînansmana pêwîst ji bo projeyên wusa mezin têdikoşin. Herwiha, bi pêşxistina hîdroenerjiyê re pirsgirêkên teknîkî hene. Binesaziya kevin a hin hîdroenerjiyên heyî li Balkanan ji bo modernîzekirin û nûjenkirinê veberhênanek girîng hewce dike da ku karîgeriyê baştir bike û bigihîje standardên heyî yên jîngeh û ewlehiyê. Lêbelê, nebûna pisporiya teknîkî û çavkaniyan li hin welatan dikare van hewldanan asteng bike. Wekî din, pêşxistina projeyên hîdroenerjiyê yên nû, nemaze yên li deverên dûr an çiyayî, dibe ku di warê avakirin, xebitandin û parastinê de bi zehmetiyên teknîkî re rû bi rû bimînin. 5. Encam Niha enerjiya hîdroenerjiyê di warê enerjiyê yê Balkanan de xwedî cihekî girîng e, bi kapasîteyeke heyî ya girîng û projeyên avakirinê yên berdewam. Lêbelê, pêşeroja enerjiya hîdroenerjiyê li herêmê tevlîheviyeke tevlihev a perspektîfên sozdar û astengiyên dijwar e. Meşa ber bi armancên veguherîna enerjiyê û avhewayê ve, digel pêşketinên teknolojîk û entegrasyona bazara enerjiyê ya herêmî, derfetan ji bo pêşkeftin û modernîzekirina enerjiya hîdroenerjiyê pêşkêş dike. Lêbelê, guherîna avhewayê, fikarên jîngehê, û astengiyên darayî û teknîkî dibin sedema pirsgirêkên cidî. Ji bo derbaskirina van pirsgirêkan, welatên Balkanan hewce ne ku nêzîkatiyek domdartir û yekgirtîtir ji bo pêşkeftina hîdroenerjiyê bipejirînin. Ev yek veberhênanê li binesaziya hîdroenerjiyê ya berxwedêr a avhewayê, çareserkirina bandorên jîngehê bi rêya plansazî û teknolojiya çêtir, û dîtina çareseriyên darayî yên nûjen vedihewîne. Bi vê yekê, Balkanan dikarin potansiyela hîdroenerjiyê wekî çavkaniyek enerjiya paqij û nûjenkirî herî zêde bikin di heman demê de bandorên wê yên neyînî li ser jîngeh û civakê kêm bikin.
Dema şandinê: Nîsan-03-2025
